Her yıl Japonya’da on binlerce insan hiçbir iz bırakmadan ortadan kayboluyor. Arkalarında ailelerini, işlerini, borçlarını ve çoğu zaman tüm kimliklerini bırakıyorlar. “Johatsu” ya da “buharlaşanlar” olarak bilinen bu kişiler, toplumdan kaybolmayı; yoğun baskılar, kişisel başarısızlıklar veya yeni bir başlangıca duyulan çaresiz ihtiyaç nedeniyle bilinçli olarak seçiyor.
Johatsu, tipik kayıp vakalarından farklı. Çoğu zaman bir suç ya da kaza sonucu değil, aksine dayanılmaz hale gelen bir hayattan uzaklaşma yönünde alınmış bilinçli ve hesaplı bir karar. “Johatsu” terimi, yani “buharlaşma,” II. Dünya Savaşı sonrası Japonya’da ekonomik zorluklar döneminde kaybolan insanları tanımlamak için ortaya çıktı. Günümüzde ise bu kavram; mali çöküş, aile dağılması, akademik başarısızlık veya ruhsal sorunlar nedeniyle kendini toplumdan silmeyi seçen erkek ve kadınları kapsayan daha geniş bir olguyu ifade ediyor.
Kolektivist bir toplum olan Japonya’da kişisel başarısızlık yalnızca bireyin değil, aynı zamanda ailenin de utancı olarak görüldüğü için sosyal itibarı koruma baskısı ezici olabiliyor. Bu nedenle bazıları yüzleşmek yerine sessizliği, utanç yerine kaybolmayı seçiyor.
Japonya yüksek teknolojiye sahip gözetim sistemleri, ulusal kimlik kayıtları ve titiz bürokrasisiyle tanınan bir ülke. Peki, her yıl binlerce insan nasıl iz bırakmadan ortadan kaybolabiliyor?
Cevap, “yonige-ya” olarak bilinen gizli hizmetlerde yatıyor. Türkçeye “gece taşımacıları” diye çevrilebilecek bu şirketler, müşterilerine hayatlarını hiçbir iz bırakmadan geride bırakma imkânı sağlıyor. Çoğu zaman gece yarısı sessizce eşyaları ve kişileri taşıyor, soru sormuyorlar. Yaptıkları iş gri bir alanda bulunsa da teknik olarak yasadışı sayılmıyor.
2017 tarihli TIME haberine göre, yonige-ya hizmetlerinin bedeli kayboluşun zorluk derecesine bağlı olarak 50.000 yen ile 300.000 yen (yaklaşık 400–2.500 dolar) arasında değişiyor.
Kaybolanların çoğu, gevşek kimlik kontrolleri ve kayıt dışı gündelik iş olanaklarıyla bilinen Tokyo’daki Sanya veya Osaka’daki Kamagasaki gibi marjinalleşmiş bölgelerde yaşamlarını sürdürmeye çalışıyor.
Johatsu olmanın başlıca nedenleri şunlar:
- İş kaybı, iflas veya ezici borç yükü
- Boşanma, aile içi şiddet veya aile bağlarının kopması
- Akademik başarısızlık, özellikle sınav baskısı altındaki öğrenciler
- Ruhsal hastalıklar ve destek mekanizmalarına erişememe
- Organize suç gruplarından veya tefecilerden kaçış
Geride kalan sevdikler için bu kayboluş, çoğu zaman yıllarca süren bir kafa karışıklığı, yas ve maddi sıkıntı anlamına geliyor. Yasal bir sonuç olmadığı için aileler ne kişiyi ölü ilan edebiliyor ne de miras meselelerini çözebiliyor; tüm bunların yanında yanıtsız soruların yarattığı duygusal yükle baş etmek zorunda kalıyorlar.
Pek çok durumda aileler, kayıp yakınlarını bildirmemeyi tercih ediyor; çünkü sosyal utanç veya toplumdan dışlanma korkusu taşıyorlar. Japonya’da bu olgu murahachibu ya da “köyden afaroz edilme” olarak biliniyor. Kamuoyunun utancına dair bu köklü korku, hem kayıpların bildirilmesini hem de aktif arama çabalarını engelliyor.
Birçok kişi için Johatsu olmak bir isyan eylemi değil; daha çok sessiz bir protesto, ikinci şans veya affedicilik sunmadığı düşünülen bir toplumda son çare. Bazıları yıllar sonra geri dönüyor, ancak yokluklarının aile içinde sessizliğe gömüldüğünü görüyor. Diğerleri ise yaşamlarının geri kalanında anonim kalıyor.
Fotoğrafçılar ve gazeteciler — örneğin Leo Rubinfien (Wounded Cities) ile Léna Mauger & Stéphane Remael (The Vanished) — bu olgunun boyutlarını araştırdı. Tahminler, her yıl Japonya’da yaklaşık 100.000 kişinin gönüllü olarak kaybolmaya teşebbüs ettiğini gösteriyor.
Johatsu Japonya’nın kültürel değerleri ve toplumsal yapılarıyla yakından bağlantılı olsa da, aslında daha evrensel bir insani temaya dokunuyor: kaçma, yeniden başlama ve kayboluşta bir tür onur bulma isteği.
